Angstcultuur: stilte voor de storm

In deze blog wil ik het graag met je hebben over angstcultuur, muitende medewerkers en de zogeheten ‘spiral of silence’ of ‘zwijgspiraal’. Een waanzinnig interessant thema, wat mij mateloos intrigeert. Maar ook een vrij beladen onderwerp, waarover in organisaties niet graag wordt gesproken. Hoog tijd dus voor een blog, om de tongen een beetje los te krijgen!

Muitende managers in het FD

Het Financieel Dagblad kopte een tijdje geleden met: “ABN AMRO krijgt geen grip op muitende managers”.
Wat was er aan de hand: de nieuw aangetreden president-commissaris Tom de Swaan had een brandbrief ontvangen van een groep hoge managers, met het verzoek om een officiële status van klokkenluider te krijgen, zodat de managers zonder angst voor represailles met hem in gesprek zouden kunnen. In de brief van deze topmanagers van ABN AMRO staat verder: “Wij representeren langzamerhand een zeer groot deel van de bank, en zien veel. Ook zaken waarvan wij vinden dat de RvC zou moeten weten op het gebied van integriteit. Heel graag willen wij met u praten, en met u alleen, maar wij willen dat alleen doen als u onze namen niet naar de RvC, Exbo en Exco bekend maakt…. 5 zeer senior managers zijn bereid dat te doen, zijn gemandateerd door de groep, en komen uit alle hoeken van de bank. Wij willen graag de status van klokkenluiders, omdat wij anders zeker weten dat wij meteen ontslagen zullen worden (Kees doet altijd heel vriendelijk, maar slaat als een beest om zich heen als hij wordt bedreigd).” Met ‘Kees’ wordt bedoeld Kees van Dijkhuizen, bestuursvoorzitter van ABN AMRO.

Het zal je maar gezegd worden door je eigen personeel…
De reactie was dan ook niet mals. In het FD stond dat De Swaan en Van Dijkhuizen niet van plan zijn de klokkenluidersstatus te verlenen. Integendeel, de bank onderzoekt de mogelijkheden om de schrijvers aan te pakken vanwege smaad en te kader trouw handelen.

Roelie Post in Argos

Een ander recentelijk voorbeeld kwam ik tegen in het programma Argos. Over Roelie Post, een medewerker van de Europese Commissie (EC), die grootschalige corruptie bij de adoptieprocedure in Roemenië aan het licht bracht. Dit werd haar niet in dank afgenomen. Ze werd ernstig tegengewerkt door haar eigen werkgever, en zit nu ondergedoken in een klein plaatsje in Noord-Nederland. Er hangt haar ontslag boven het hoofd. Ook zij kreeg niet de status van klokkenluider, maar wordt door de EC gezien als ‘muiter’.

Spiral of Silence

Bij dit soort voorbeelden moet ik altijd denken aan de Spiral of Silence. In de module Issues Management tijdens mijn studie aan de Erasmus Universiteit werd me dit model uitgelegd en het heeft me nooit meer losgelaten.

Dit model, in het Nederlands de Zwijgspiraal genoemd, is ontwikkeld door Elisabeth Noelle-Neumann. In het kort beschrijft het model dat mensen sociale wezens zijn, die angst hebben voor sociale isolatie. Dat betekent dat mensen die denken dat hun mening aansluit op de heersende opvattingen in een sociale omgeving, eerder geneigd zijn hun mening in de openbaarheid te brengen. Het maakt daarbij overigens niet uit of de heersende opvattingen juist zijn of onjuist. Wie denkt dat zijn mening tot een minderheid behoort, zal geneigd zijn te zwijgen. Na verloop van tijd zullen nog maar enkele mensen een mening blijven verkondigen die tegen de heersende opinie ingaat. Deze mensen vormen de ‘harde kern’. Het is mogelijk dat er door deze ‘harde kern’ weer een nieuwe werkelijkheid wordt gecreëerd. Maar dit gaat doorgaans met veel weerstand gepaard.

Dergelijke voorbeelden kennen we in de samenleving rondom de discussies over vrouwenrechten, roken, suiker, vlees, duurzaamheid of zwarte piet. We zien eerst alleen de ‘harde kern’ die tegen of voor is, totdat de mening van de massa verschuift. Dan is roken ‘ineens’ heel slecht is. Of duurzaamheid ‘ineens’ geen luxe, maar pure noodzaak. Greta Thunberg was lange tijd de enige scholier ter wereld die spijbelde van school vanwege het klimaat. Geen scholier kreeg je zo gek. Totdat de heersende opvattingen verschoven…

Creatie van de angstcultuur

Tijdens mijn studie kwam ik erachter dat deze theorie niet alleen geldt voor een publieke opinie in de samenleving, maar ook voor het creëren van een ‘cultuur van stilte’ in organisaties. In een ‘cultuur van stilte’ houdt de massa zich stil, uit angst voor represailles. Daardoor wordt 1 mening in een organisatie dominant, en dat is meestal de mening van de baas. De directie verzamelt gelijkgestemden om zich heen. Kritiek op de baas wordt niet geaccepteerd. Medewerkers die toch kritisch zijn worden ontslagen, weggepromoveerd of gewoon geschoffeerd. Daardoor ontstaat een angstcultuur. De baas voelt zich machtig. En macht corrumpeert. Integriteitsschendingen, machtsmisbruik en corruptie liggen op de loer. Er is namelijk geen kritiek; die wordt immers ‘stil gemaakt’.

Helaas voor de baas: er is altijd ergens een ‘harde kern’. Een kleine groep, die een mening blijft verkondigen die tegen de heersende opinie ingaat. Niet omdat ze dat leuk vindt, maar omdat dat voor deze groep noodzakelijk is, bijvoorbeeld omdat de heersende opinie in strijd is de normen en waarden van de kern.

Als deze mensen het gevoel hebben dat er binnen de organisatie geen ruimte is voor hun mening, dan moeten ze er wel mee naar buiten. Ze ‘muiten’.

Harde kern en klokkenluiders

Ik ken de ins en outs niet van ABN Amro en de Europese Commissie.
Maar 1 ding weet ik wel: Roelie Post en die 5 topmanagers hebben niet de noodklok geluid, omdat ze graag aandacht willen, ofzo. De een zit ondergedoken, voor de anderen geldt oneervol ontslag of zelfs een strafrechtelijke vervolging. Dat doe je niet voor je lol. Zoiets doe je alleen, omdat je ziet wat er misgaat in de organisatie. Zoiets doe je alleen, omdat niemand anders er wat tegen doet en jij jezelf verloochend als je weg blijft kijken. Dit zijn mensen van de ‘harde kern’. Wanneer een angstcultuur de heersende opvatting wordt in een organisatie, volgt er daarna al-tijd een crisis. Je krijgt de ‘harde kern’ er niet uit. Er is altijd een kleine groep mensen die zich tegen die angstcultuur zal blijven verzetten. Omdat het niet gezond is voor medewerkers, niet eerlijk is richting de samenleving en niet goed voor klanten. Er komt altijd een moment dat iemand zich uit gaat spreken in de media.

Omarm kritiek, altijd

Je kunt dit ‘muiten’ echter heel simpel voorkomen. Door kritiek te omarmen. Nee, niet alleen luisteren naar de kritiek. Kritiek omarmen.
Als je kritiek omarmt ben je oprecht dankbaar voor de kritiek die je krijgt. Je bent dankbaar dat iemand niet alleen kritiek heeft, maar deze ook daadwerkelijk aan je geeft.

Zodra je kritiek hebt ontvangen, kun je onderzoeken waarom er kritiek is, waar de kritiek vandaan komt, wat er nodig is om de klachten te doen afnemen. Dan wordt kritiek gehoord, begrepen en serieus genomen. En dan geef ik je op een briefje: dan zal er nooit een medewerker muiten.

En nu maar hopen dat de top van ABN AMRO en de Europese Commissie deze blog ook leest. Want die organisaties hebben het nog niet helemaal begrepen, volgens mij.